De democratie staat onder druk

De Nederlandse democratie functioneert op papier, maar piept en kraakt in de praktijk. Terwijl het vertrouwen in het systeem als geheel redelijk stabiel is, neemt de afstand tussen politiek en samenleving toe. Mensen voelen zich niet vertegenwoordigd, niet welkom om mee te doen, of niet serieus genomen door hun overheid. Tegelijkertijd zijn gekozen politici overbelast, onvoorbereid en onvoldoende ondersteund in hun ambt.

Deze vier structurele drempels – representatie, toegang, vertrouwen en kwaliteit – versterken elkaar. Ze maken het moeilijker om nieuw politiek leiderschap aan te trekken, en om bestaand leiderschap duurzaam te behouden. Het resultaat: politiek die minder herkenbaar is, minder inclusief, en steeds zwaarder leunt op een kleine groep insiders.

Deze drempels zijn precies waar BOB zich op richt: we maken ze zichtbaar, en bieden programma’s die deze drempels inzichtelijk maken, later maken, en afbreken. In dit hoofdstuk vatten we ons onderzoek naar deze drempels samen. In is een volledig overzicht van onze bronnen, data en analyse te vinden.
‍
1. Gebrekkige representatie
Onze volksvertegenwoordiging weerspiegelt de samenleving onvoldoende. Jongeren, vrouwen, praktisch opgeleiden en mensen met een migratieachtergrond zijn stelselmatig ondervertegenwoordigd in de politiek – op lokaal, provinciaal en nationaal niveau. Zonder herkenbare vertegenwoordiging ontstaat afstand: mensen zien hun leefwereld, waarden en ervaringen niet terug in de politiek. We zien dat representatie veel verder gaat dan alleen ‘wie er zit’. Het gaat om gedeeld perspectief, gedeelde taal, en het vertrouwen dat iemand weet wat er voor jou op het spel staat. Als bepaalde groepen structureel afwezig zijn, mist beleid aansluiting bij hun werkelijkheid. Dat vergroot het wantrouwen in de politiek, en ontmoedigt mensen om zelf actief te worden. De boodschap is dan, ook als hij niet uitgesproken wordt: politiek is iets voor anderen. De ‘ability to rule’ ontbreekt zo voor een grote groep mensen. Op die manier verliezen we structureel politiek talent: mensen met waardevolle ervaringen, inzichten en kennis die de weg naar de politiek zo niet vinden, of afhaken.
‍
2. Ongelijke toegang tot het politiek ambt
Formeel is het politieke ambt toegankelijk voor iedereen. In de praktijk is de route naar een politieke functie echter lang niet voor iedereen even goed te belopen. Veel functies zijn ingebed in kleine netwerken, met informele mores, en weinig ruimte voor nieuwkomers zonder voorkennis. Bij de landelijke partijen zien we dat politieke doorstroom vaak het resultaat is van lange trajecten binnen jongerenorganisaties, beleidsfuncties, of politieke assistentschappen. Deze routes zijn niet transparant, en zelden toegankelijk voor mensen met andere achtergronden of loopbanen. De ‘talentenklasjes’ binnen politieke partijen zijn bovendien competitief, en worden gezien als scoutingsplekken in plaats van een plek om rustig te leren en je kwetsbaar op te stellen. Wie opgroeit zonder politieke voorbeelden in de omgeving, of zich niet thuis voelt bij bestaande partijstructuren, heeft zo weinig aanknopingspunten. En wie zich toch aanmeldt, krijgt vaak te weinig begeleiding. Bovendien wordt van beginnende politici verwacht dat zij direct functioneren in complexe dossiers en politieke spelregels – zonder voorbereiding of inwerktijd. Die combinatie van hoge drempels en beperkte ondersteuning ontmoedigt deelname, zeker onder groepen die toch al minder gerepresenteerd zijn en een zwakkere ‘ability to rule’ voor zichzelf zien.
‍
3. Laag en scheef vertrouwen in de politiek
Het vertrouwen in de politiek is ongelijk verdeeld. Praktisch opgeleiden, mensen met lagere inkomens of zonder vaste positie in het systeem hebben structureel minder vertrouwen in de overheid en in politici. Dat wantrouwen is niet irrationeel. Veel mensen voelen zich niet gehoord, ervaren schijninspraak of herkennen zich niet in beleid en bestuur. Wanneer vertegenwoordiging ontbreekt, en responsiviteit laag is, groeit het idee dat de politiek ‘voor anderen’ is – en niet voor jou. Verlies aan vertrouwen ondermijnt niet alleen het draagvlak voor beleid, maar ook het functioneren van de democratie zelf. Het leidt tot cynisme, polarisatie, en uiteindelijk tot het afwijzen van het politieke systeem als geheel. Zonder actieve verbinding tussen burger en bestuur verliest democratie haar vitaliteit – en haar legitimiteit. Bovendien schrikt dit imago van de politiek potentiële nieuwe politici af. Want waarom zou je actief worden in een systeem dat jij, of je je omgeving, sterk wantrouwt?
‍
4. Onderschatting van het ambt
Politiek is vakwerk. Maar het wordt te weinig als zodanig behandeld. Van volksvertegenwoordigers wordt verwacht dat ze complex werk verrichten in beperkte tijd, zonder structurele opleiding, begeleiding of ondersteuning. Met name op lokaal niveau zien we hoe dit leidt tot overbelasting, burn-out, uitval en verloop. Een groot deel van de raadsleden stopt vroegtijdig, of keert niet terug. Daarmee verdwijnt kennis, continuïteit en ervaring uit het bestuur. De kwaliteit van het ambt staat onder druk, net als de aantrekkelijkheid ervan. Politici geven aan dat ze zich onvoldoende toegerust voelen voor hun taken, en weinig ruimte ervaren om zich verder te ontwikkelen. Als we betere democratie willen, moeten we investeren in betere vertegenwoordigers – en dat begint bij erkenning van het ambt als vak.